Çayıralan'ın Tarihsel Yapısı
İLÇEMİZİN TARİHİ GELİŞİMİ
Çayıralan bölgesinin tarihi ilk olarak Dulkadiroğulları Beyliği zamanına uzanmaktadır. Dulkadiroğulları Beylerinden Sultan Alaüddevle Bozkurt Bey (Han) (1479-1515) beyliği döneminde Akdağ-Çayıralan bölgesinde Kılınç Abdal Zaviyesi’ni yaptırmıştır. Bu dönemde burada köy yoktur ama Çayır Şeyhi ve Karalu gibi mezralar vardır. Mezra köyden küçük tarım yapılabilen yerleşim yeridir. Sultan Alaüddevle 1515 yılında Turnadağ Savaşı’nda Yavuz Sultan Selim Han’ın görevlendirdiği Rumeli Beylerbeyi Sinan Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusuna yenilince beylik yıkılmış ve topraklarını Osmanlı topraklarına katılmıştır. Bozok ise bir liva (sancak-vilayet) olarak Osmanlı idari yapısında yer almıştır. Kuvvetle muhtemel ki Bozok Sancağı’nın ilk Sancak Beyi de Çerkez İsa Bey’dir.
1500'lü yıllarda Bozok Sancağı'nın merkezi Akdağ kazası-nahiyesi, buranın da merkezi Çayır Şeyhi karyesi(köyü)dir. Bu köy Bozok Sancağı Sancak Bey'i (Valisi) Çerkez İsa Bey'in çiftliği olan yerde kurulmuştur. Kurucusu malum Çerkez İsa Bey'dir. Kendisi Bozok, Kayseri ve Kırşehir livalarının valiliklerinde bulunmuştur. Bozok valisi iken bu günkü Çayıralan'ın olduğu yerde kendisine ait bir çiftlik vardır. Çiftliğin adı sonraları Karalu Çiftliği olarak anılır. Bu günkü lisenin yan tarafına düşen yerde de Karalu mezrası denilen köyden küçük ziraat yapılan bir yerleşim yeri vardır. Çerkez İsa Bey, Osmanlı klasik döneminde Bozok Sancağı’nın merkezi Akdağ kazası yani Çayır Şeyhi köyü olduğu için, muhtemelen bu çiftlikte ikamet etmektedir. Sistem gereği, Osmanlı'da devlet adamları çocuklarına miras bırakamıyorlardı. Mal varlıklarını vakfediyorlardı. Kendi çocukları da bu vakıfların mütevellisi (yöneticisi) olabiliyorlardı. Çerkez İsa Bey'de bu çiftliği vakfetmişti. Dolayısıyla köyün arazisi cami ve caminin etrafı vakıf arazisidir.
Muhtemelen İsa Bey hayattayken, Karalu Çiftliği’ne Halep taraflarından göç eden Karalu Cemaati’ne mensup Türkmenleri yerleştirmiştir. Bu Türkmenler Türklerin en büyük gruplarından biri olan Oğuzlardan olup, Oğuzhan'ın büyük oğullarından Yıldız Han'ın oğlu Beydili(Beğdili)'nin çocuklarındandır. Beydili boyunun İnallu Taifesi'ne mensup Karalu Cemaati'ndendirler.[1] 1530 tarihinde ise Karalu Cemaati bugün yaşamakta olduğu Akdağ yani Çayıralan(Çayır Şeyhi köyü)'da yaşamaktaydılar. Muhtemelen 1530 yılı öncesi yıllarda Halep bölgesinden buraya göç etmişlerdir. Çünkü Halep Tapu Defterleri'nden Osmanlı Arşivi'nde mevcut bulunan 1518 tarihli ilk defterde Karalu Cemaati kayıtlı değildir. Kezâ 1518 öncesinde Karalu Cemaati Halep taraflarındaydı. Göçebe vaziyette yaşayan cemaat Halep'te tapu tahrîr defterlerine sadece bir defa kaydedilebilmişlerdir. Akdağ bölgesine yerleştikten sonra devamlı olarak Bozok Tapu Tahrîr defterlerine kaydedilebilmişlerdir. Yayla kültürü ise yakın döneme kadar devam etmiştir. Halep tapu defterinde bir defa kaydedilebilen Karalu Cemaati 14 erkek nüfusa sahiptir.[2]
1500'lü yılların başında Akdağ (Çayır Şeyhi) kazasının etrafında çok sayıda mezra, kışlak ve sair vardır. Mesela Karalu (Karalı), Bey Pınarı, Çayır Şeyhi, Kozan Hisarı, Rum Bey (Rumdiğin) Kışlağı, Ürneç Kabilesi (Ürneç Kışlası), Yassı Kışla (Rumdiğin), Yassı Öyük, Durduhan (Muhtemelen bugünkü Turluhan), Karalu Beğ Kışlağı, Tosuncuk Kışlağı (Turası), Alın Pınarı Kışlağı, Kozan Kışlağı (Şahruh Bey Kışlağı). Bunların büyük bir kısmı Yavuz Sultan Selim ve Kanunî Sultan Süleyman dönemlerindeki iskan siyaseti sonucu kısa bir süre içerisinde birer köy halini almışlardır. Karalu Cemaati tarafından Akdağ nahiyesinde Çayır Şeyhi köyü ile beraber 3 köy kurulmuştur.
Bozok Sancağı 1500'lü yıllar öncesi ve 1500'lü yıllarda zaman zaman Zülkadriye[3] ve Rum (Sivas) Eyaleti'ne bağlanmıştır. Bozok Sancağı ilk Tapu Tahrir Defterleri’ne göre 2 Kadılık (Kaza) bölgesine ayrılmıştır. Birincisi Bozok merkez kadılık bölgesi olup Baltı, Karadere, Kanak-ı Zir, Sorkun, Deliceözü ve Süleymanlı nahiyeleri bu kazaya bağlıdır. İkinci kadılık bölgesi ise Akdağ (Çayır Şeyhi-Çayıralan köyü kaza merkezidir) kazası olup Kanak-ı Bala, Aliki, Akdağ, Boğazlıyan, Emlak, Gedük ve Çubuk nahiyeleri buraya bağlıdır. Bozok Sancağı Tapu Tahrir Defterleri’ne göre o tarihlerde Akdağ nahiyesinde 22 köy ve 27 mezra vardır. Mezraların tamamı ziraat yapılan yerlerdir. Kısa bir süre sonra nahiyedeki mezraların bir kısmı köyleşmiştir, köy sayısı 63 olmuştur.
Akdağ nahiyesi Çayır Şeyhi köyü (bugünkü Çayıralan ilçesi) ve etrafındaki 63 köyden oluşmaktadır. Bu köylerin 18 tanesi cemaatler tarafından kurulmuştur. Bozok Sancağı toplamı: 2 kaza, 13 nahiye ve 629 köydür. Bu köylerin 207’si cemaatler tarafından kurulmuştur.[4]
Akdağ nahiyesi dahilinde Tapu Tahrir defterine göre, Kılınç Abdal Zaviyesi vardır. Zaviye Kalenderi Tarikatı’na bağlıdır. Bu zaviyeyi Dulkadirli hükümdarı Sultan Alaüddevle (1479-1515) yaptırmıştır. Kuyucaviran ve Akviran mezralarının gelirleri bu zaviyenin vakfıdır. Bu zaviyenin tam olarak yeri bilinmemekle birlikte benim tahminim Çayıralan’da olma ihtimali yüksektir. Çünkü burada malum hapishane yolunda, yolun sol tarafında bir şeyhin mezarı vardır. Muhtemelen Çayır Şeyhi denilen zâtın bu zaviye ile alakası vardır. Ayrıyeten bir yerde bir şeyh varsa kuvvetli ihtimal ki orada tekke ve zaviye de vardır.
Osmanlı tarihinde sonraki dönemlerde Çayır Şeyhi köyü büyük bir köy olarak bazen nahiye ve bazen de kaza merkezi olmuştur. Mesela 1831-1832 yılına ait nüfus defterine göre köy merkezinin (Akdağ kazasının merkezi) nüfusu 365 erkek nüfustan ibarettir.[5] Yine bu tarihte Akdağ kazasına bağlı toplam 96 köy ve çiftlik vardır. Yalnız burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır ki Akdağ Kazası ile Akdağmadeni'nin hiçbir alâkası yoktur. Akdağ (Çayır Şeyhi) Cumhuriyet dönemine kadar Osmanlı Devleti'nin idari yapısındaki değişikliklere göre bazen kaza bazen de nahiye merkezi olmuştur. Malum Cumhuriyet döneminde ise 1948 yılında kaza merkezi olmuştur.
"Bu makalenin hazırlanmasında katkılarından dolayı, Başbakanlık Devlet Arşivleri-Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Arşiv Uzmanı-Araştırmacı Hüseyin PARLAK Beye teşekkür ederiz."
[1]Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu, Anadolu'da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650) III. Cilt
[2]397 Numaralı Haleb Livâsı Mufassal Tahrîr Defteri, I ve II. Cilt, (Rumi 943/Miladi 1536)
[3]998 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Diyar-i Bekr ve Arab ve Zülkadiriyye Defteri (Rumi 937/Miladi 1530) II. Cilt
[4]Yunus Koç, XVI. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağı'nın İskan ve Nüfus Yapısı
[5]Bozok Livâsı 2052 numaralı nüfus defteri 2. Cilt, Yıl Rumi 1246 (Miladi 1831-1832)
